بخش نخست: پيدايش نفت در ايران
داستان پر فراز و نشيب اكتشاف و استخراج نفت، اين ثروت ملي در ايران، بنا بر اكثر روايات و نوشته ها، نخست به
سال 1251 شمسي بر ميگردد و آن زماني است كه براي نخستين بار بارون جوليوس رويتر، يك تبعه ي انگليسي
بدليل مجموعه مناسبات دولت متبوعش با دربار قاجار و شحص ناصرالدين شاه، توانست امتياز استخراج و بهره
برداري از تمامي منابع نفتي ايران ( به استثناء طلا، نقره و سنگهاي قيمتي ) را به مدت 70 سال بدست آورد. نفوذ و
مداخله ي مستقيم و غير مستقيم دول انگليس و روس در ايران آنزمان سوابقي طولاني دارد و براي نخستين بار در
زمان حكومت فتحعلي شاه قاجار متظاهر گرديد و تا ساليان متمادي ادامه داشت. علاوه بر آن ، بر اساس اين اعمال
نفوذ، مداخله ي بيگانگان درامور داخلي ايران بحدي بود كه حتي پادشاهان و سلاطين نيز خود در پاره يي از موارد
به ستوه آمده و دست به شكايت مي بردند.
براي نمونه ناصرالدين شاه در ياداشت هاي شخصي اش مينويسد « ميخواهم به شمال مملكت بروم، سفير انگليس
اعتراض ميكند، ميخواهم به جنوب بروم، سفير روس اعتراض ميكند! مرده شور اين سلطنت را ببرد كه شاه حق ندارد
به شمال و جنوب مملكت اش مسافرت نمايد» .
گرچه ناصرالدين شاه در آن دوران بدليل رقابتهاي دول روس و انگليس در دربار قاجار و نيز مخالفتهاي گسترده ي
آزاديخواهان كه نهايت به لغو اين امتياز ضد ملي منجر گرديد، نتوانست از منابع نفتي ايران بهره برداري نمايد، اما
اين امر خود دليلي برآن شد تا رويتر بعنوان « غرامت» امتياز بانك شاهنشاهي ايران بدست آورد. اين امتياز در اصل
پاسخي بود به لغو آن امتيازقبل و به مدت 60 سال به انگليس داده شد كه بر اساس آن حق انتشار اسكناس در سراسر
ايران و در آمدهاي كشور و عوارض گمركي تماما در اختيار اين بانك و صاحب امتياز آن قرار ميگرفت. اداره ي
مركزي اين بانك نيز در لندن بود و از قوانين ايران بهيچ وجه تبعيت نميكرد.
در سال 1270 شمسي حاكم وقت در كرمانشاه از يك انجمن باستان شناسي فرانسوي خواست تا احتمال وجود منابع
نفتي در مناطق غرب كشور را مورد بررسي و كاووش قرار دهد. اين موسسه كه مورگان نام داشت در سال 1280
گزارشي از تحقيقات و بررسي هاي انجام شده را منتشر نمود و در آن براي نخستين بار از منابع سرشار نفتي در
مناطق قصر شيرين و نواحي غرب و جنوب غربي كشور سخن به ميان آورد.
در پي انتشار اين گزارش يك ايراني بنام « كتابچي » كه در آنزمان رئيس اداره ي گمرك جنوب بود و از آثار نفت در
مناطق جنوبي ايران اطلاع داشت، به پاريس رفته و نظر به وابستگي اش به دولت انگليس، ملاقاتي با وزير امور
خارجه ي اين كشور بعمل مياورد. وي در اين ملاقات توانست دولت انگليس را به سرمايه گذاري براي اكتشاف نفت
در ايران ترغيب نمايد. اين رايزني ها همزمان با دو اتفاق مهم در آن دوران صورت گرفت كه خود عاملي براي تشديد
پروسه ي اكتشاف نفت در ايران گرديدند.
نخست ويليام ناكس دارسي، سرمايه دار استراليايي- از عمده سهام داران معادن طلا و نقره – وارد انگليس ميشود و
با مشورت و راهنمايي هاي وزير خارجه ي آن كشور، نماينده ي خود بنام « ماريوت » را به همراه كتابچي براي اخذ
امتياز نفت و حصول توافق با مظفرالدين شاه به تهران گسيل ميدارد.
دوم نيروي دريايي انگليس تصميم گرفت تا سوخت كشتي ها و ناوگان دريايي خود را از زغال سنگ به نفت تبديل كند.
نيروي دريايي انگليس برنامه يي براي ساختن و براه انداختن 54 كشتي جنگي و 74 زير دريايي كه با نفت كار كنند را
در دستور كار خود قرار داده بود. دليل آن نيز عقب ماندگي ناوگان بريتانيا از نيروي دريايي آلمان بود و چرچيل، وزير
درياداري وقت اعتقاد داشت كه با اين طرح عظيم، « شعاع عملياتي كشتي هاي نفت سوز نسبت به كشتي هاي زغالي
قريب 40 درصد افزايش خواهد يافت». براي اين پروژه ي عظيم مي بايد اكنون نفت مورد نياز ناوگان دريايي انگليس
از يك منبع غني و مطمئن تامين گردد و چون دولت انگليس ، ايران را بعنوان مستعمره ي خود مي پنداشت، لذا به
شركت نفت ايران و انگليس روي آورد و بدين وسيله ثروت ملي ايرانيان به « منبع نقت خام و تامين سوخت نيروي
دريايي انگليس » تبديل گرديد.
به موازات مذاكرات نماينده ي دارسي در تهران با دربار قاجار، از سوي وزارت خارجه ي انگليس به « سر آنتون
هاردينگ »، وزير مختار آن كشور در تهران دستور داده شد تا از طريق رشوه به مظفزالدين شاه و وزراي دربار و
دادن قول واگذاري سهام، به هر طريق ممكن قرارداد دارسي را به كرسي بنشاند و شخص شاه نيز پس از اعطاء
قرارداد، مبلغ 50 هزار پوند دريافت نمود.
اكنون با حمايت هاردينگ از نمايندگان دارسي، قراردادي در تهران به امضاء مظفرالدين شاه ميرسد كه به« قرارداد
دارسي » معروف ميگردد. دارسي با انعقاد اين قرارداد توانست امتياز اكتشافات نفتي در ايران ( به استثناي پنج منطقه ي
تحت نفوذ روسيه يعني آذربايجان، گيلان، مازندران، گرگان و خراسان ) را به مدت شصت سال بدست آورد.
ادامه دارد