تحریم گسترده نفتی علیه دولت ملی مصدق
روز نهم اسفند 1331 كودتاي طراحي شده از سوي كانون افسران وابسته به دربار و با حمايت بهبهاني و كاشاني با
شكست روبرو گرديد. ماجرا از اين قرار بود كه قريب 50 تن از اوباش به سرپرستي شعبان بي مخ بدستور آيت الله
بهبهاني كفن پوشيده و به طرف ميدان تره بار بحركت در آمدند. عده يي از اين اوباش نيز به بازار تهران رفته و با
تهديد، بازاريان را وادار به تعطيل كسب ومغازه هايشان نمودند. اين عده كه از حمايت روساي ستاد ارتش و شهرباني و
فرمانداري نظامي برخوردار بودند، بهمراه بخشي از افسران بازنشسته مانند سپهبد شاهبختي، سپهبد امير احمدي و سر
لشگر گرزن در برابر دفتر كاخ شاه جمع شده و عليه دكتر مصدق كه در آن زمان به ملاقات شاه رفته بود، به شعار
دادن پرداختند. آنان مصمم بودند تا رهبر مبارزات ضد استعماري را پس از خروج از كاخ بقتل برسانند و چنين وانمود
نمايند كه گوئيا مردم دست به اينكار زده اند. دكتر مصدق توانست با هوشياري از درب شمالي خارج شود اما توطئه
گران به كمك سران ارتش به منزل رهبر نهضت ملي ايرانيان هجوم برده و ضمن شكستن درب، شعبان بي مخ را براي
قتل وي بداخل منزل ميفرستند.
مصدق با هوشياري از درب ديگر خارج ميگردد و با رساندن خود به مجلس، از توطئه ي جديد دربار و عوامل وابسته
به آن پرده بر ميدارد. در پي اين افتضاح ، مصدق بلافاصله رئيس ستاد ارتش را عوض كرد و براي كنترل اوضاع
ستادي به منظور تفهيم اختيارات شاه به موجب قانون اساسي تشكيل داد.
دكتر مصدق توانست با ارائه و تصويب طرحهاي چند فوريتي، نياز كشور به ارز حاصله از فروش نفت را كاهش دهدو
“ تراز اقتصادي“ متعادلي در ايران ايجاد نمايد. بدين ترتيب رهبر نهضت ضد استعماري “ سياست اقتصاد بدون نفت “
را برگزيد و در 26 اسفند 1331 طي گزارشي به مجلس از جمله ياد آوري نمود:
“با تصميماتي كه دولت براي جبران كمبود درآمد از نفت گرفته است، ترتيبي اتخاذ شده كه بودجه ي مملكت از آن درآمد
نفت بي نياز باشد و با فعاليتي كه براي صدور دخانيات و همچنين صدور پنبه بعمل آمده است، كسر بودجه جبران خواهد
شد“
يادآوري اين نكته ازآن رو حائز اهميت است كه دولت “ زنده ياد مصدق“ از سوي كشورهاي انگليس و آمريكا و بطور
كلي متحدين آنان مورد تحريم قرار گرفته بود. آمريكا و شركت هاي نفتي در اين كشور پيرو توافقات بعمل آمده با
شركت نفت انگليس اعلام كردند كه مايل به خريد نفت از ايران نمي باشند.
“ شركت هاي آمريكايي به دولت اظهار داشتند كه نظر به اقدام يك جانبه ي دولت ايران بر ضد شركت انگليس، مايل
نيستند كه بهره برداري از معادن نفت ايران را بعهده بگيرند“.
بيانيه ي دولت آمريكا مندرج در روزنامه اطلاعات 28 ارديبهشت 1330
“ كشور هاي بلوك شرق“ نيز قطره يي نفت از ايران خريداري نميكردند. اين مطلب را بعدها دكتر مصدق از احمد آباد،
محل تبعيد اش در پاسخ به سوالي چنين پاسخ داده است:
“ …… آرزويم اين بود كه آن دولت از ايران نفت خريداري كند و ما را درآن مبارزه كه مملكت از فروش نفت عايداتي
نداشت و مخارج دستگاه نفت هم تحميل بودجه ي مملكت شده بود، ياري نمايد. چنانچه دولت اتحاد جماهير شوروي از ما
نفت ميخريد، شركت هاي بيگانه و بي وجدان كه ده مي برند و يك ميدهند، هرگز نمي توانستند دست بريده يي را كه ملت
ايران با آنهمه فداكاري و از خودگذشتگي بجاي خود نصب كرده بود، باز از جا بركنند و ملت ايران را مقطوع اليد
نمايند و بهترين دليل، مخالفت افراد حزب توده با ملي شدن صنعت نفت بود كه در آن زمان همه ديدند و شنيدند“.
كارنامه ي مصدق و حزب توده
اختلافات عميق بين ديدگاه هاي دكتر مصدق و همسايه ي شمالي در رابطه با “ سياست موازنه ي منفي “تا بدانجا بود كه
براي نمونه در پي “ ملي كردن شيلات شمال“ كه تا آنموقع در دست شورويها بود، اين كشور تصميم گرفت در اوج
نابساماني اقتصادي در ايران كه خود معلول تحريمات نفتي و اقتصادي دول غرب بود، از تحويل مطالبات تاريخي ايران
به دولت ملي خودداري كند. اين مجموعه مطالبات در اصل به قرارداد اسفند 1321 بين ايران و شوروي بر ميگشت كه
ايران در آن دوره تعهد كرده بود پس از ورد قواي متفقين براي تامين هزينه هاي آنان مقاديري ارز در اختيارشان قرار
دهد. پس از پايان جنگ بين الملل دوم ايران از اين بابت از بانك دولتي شوروي مبلغ بيست ميليون دلار طلبكار شده بود.
اين مطالبات بطور اجمال به قرار زير بودند:
پنجاه ميليون تومان حقوق گمركي
هشت ميليون دلار بستانكاري راه آهن دولتي ايران بايت حمل و نقل اسلحه هاي متفقين در خلال جنك دوم جهاني
يازده تن طلا كه در حين جنگ دوم به رسم امانت تزد شوروي بود
همسايه ي شمالي در آن دوران به درخواستهاي دولت ملي وقعي نگذاشت واز باز پرداخت بدهكاريها خود داري
ورزيد. اما پس از كودتاي 28 مرداد توسط شاه و دربار، تمامي آن بدهي ها را به دولت كودتايي زاهدي هديه نمود
ادامه دارد